Ploegen

De uitvinder van de ploeg

Bewerking van het land met behulp van de hak en de ploeg. Collectie Nederlands Bakkerijmuseum.

Het gebruik van de ploeg bepaalt de vorm van het veld. Door het op- en afgaan van de trekdieren ontstaan noodzakelijkerwijze lange voren en rechthoekige akkers. Met de graafstok of het houweel begint men op een bepaalde plaats de aarde te bewerken. Men volgt geen vaste lijn en het veld krijgt een onregelmatige vorm. Wie de ploeg heeft uitgevonden weten noch de Grieken noch de Romeinen. Zelfs hun mythologie, die toch alles probeert te verduidelijken en te verklaren, is hier in tegenspraak. Dat echter deze heilzame uitvinding volgens de Romeinen aan Osiris werd toegeschreven, volgens de Grieken aan Demeter - hun cultus stamt uit het Oosten-, wijst er in alle geval op dat zij toegeven zelf niet de uitvinder ervan te zijn.

Naar de 'uitvinding' van de pootstok en het houweel hoeft men niet lang te gissen. Homo erectus, die door een geperfectioneerde bewerkingstechniek de vuist- en schaafsteen en ook het stenen mes wist te vervaardigen, moet daartoe in staat zijn geweest. Hij bezat 'ingewikkelde' werktuigen. Bij de ploeg ligt de zaak anders omdat zijn ontwikkeling van een aantal voorwaarden afhankelijk was: een gunstig klimaat en een niet al te vaste bodem, het leven van de mens in vaste nederzettingen, ervaring met graanbouw en veeteelt, dorpscultuur en bevolkingsdruk die een hoger niveau van sociale organisatie met zich brengt en de overgang naar een meer effectieve bodembewerking voor gevolg heeft. Dit geldt voor die gebieden van de oude ontwikkelde culturen uit het Oosten tenminste als centrum van landbouwcultuur. De oude Egyptenaren kenden de ploeg, ook de Sumeriërs, de Indiërs en de Chinezen. Afbeeldingen die ouder zijn dan 3000 jaar voor Chr. werden tot op heden echter nog niet gevonden.

Ploeg in Europa

Onder andere in Azië ontstonden de eerste ploegen. Bron: Brood. Boer, molenaar, bakker.

In Europa zijn de oudste afbeeldingen van de ploeg te vinden in Val Camonica (Italië). Op een relatief beperkte ruimte ten noorden van het Iseomeer bevinden zich 180.000 rotstekeningen, die moeten ontstaan zijn over een periode van 10.000 jaren. Na moeizaam monnikenwerk heeft Prof. Emmanuel Amati deze rotstekeningen chronologisch geordend en de afbeeldingen van dieren en mensen, wapens, idolen en wagens bij elkaar gebracht en hun ontwikkelingsgeschiedenis in verband gebracht met de afzonderlijke archeologische perioden. Amati schrijft de oudste afbeelding van de ploeg toe aan het jonge Neolithicum. Man kan dus aannemen dat de ploeg in Europa verschijnt vóór 4000 jaar voor Christus. De oudste Egyptische afbeeldingen komen pas 1500 jaar later. De Romeinen kenden een ploeg waaraan een bord was bevestigd dat de aarde omkeerde en diepe voren trok. Vermoedelijk had men ook een symmetrische ploeg met twee strijkborden (rister), de zogeheten karploeg. De ploeg werd vervaardigd uit hout (eik, laurier of olm). Enkel de ploegschaar was van ijzer. Plinius vermeldt reeds een ploeg op wielen en situeert deze uitvinding in Raetia Galliae, de provincie tussen het meer van Genève, de bovenloop van de Donau en de Inn. Ploegen met wielen vóór de schaar waren er al in de 4e eeuw voor Chr. in Denemarken. Er werd herhaaldelijk geploegd omdat de ploeg de aarde slechts even losmaakte. Ook voor het inwerken van mest of het omploegen van lupinen (wolfsbonen) werd de ploeg gebruikt. Afgezien van enkele kleine verbeteringen werd tot in de Europese Middeleeuwen niets aan de ploeg veranderd.