Sinterklaas (5 december)
Over sintberds en sjerpbollen
Al in 1403 werden volgens oude archiefstukken uit Dordrecht rond ons Sinterklaasfeest ‘Claescoeck en taert aan die kynders’ uitgedeeld. Wat kennen we in ons land toch prachtige oude tradities op het gebied van brood en banket, getuige ook een recept voor St. Nicolaaskoek uit de 17e eeuw:
‘Neem amandelen, die eenen dach en nacht in scoon water hebben gelegen, die also schoon gemaect zijn, alst mogelijk is, stoot die, altijd wat vers water insprengende, dat geen olie en worde. Dan neemt also veel goet wit zuyckers als amandelen, alst wai wel te saemen gestooten is en met rosewater gelenget. So doeget te samen in een ydelen dop ende settet in een panne en latet backen in den oven ende besprengt dit wel met zuycker en rosewater ghemenght, dat niet te seer verdrooge. Ghy moget oock backen in een panne over ’t vuur, maer siest dat wel toe dar niet en verderbe’
Wat we allemaal door de eeuwen heen wel voor lekkernijen hebben bedacht rondom het feest van de Goedheiligman! En dan hebben we het dit keer eens niet over de overbekende speculaasjes, taaitaai, marsepein en suikerbeestjes maar over enkele van de lokale Sinterklaasspecialiteiten.
Boekmannen en deegventjes
In de kloosters bakte men vroeger, zoals nu nog de bakkers in Duitsland doen, Lebkuchen. Het woord is afgeleid van het Latijnse Libetum, wat offerkoek, betekent, met honing bereid.
In een 17e eeuwse Amsterdamse koekwinkel waren rond 5 en 6 december vooral veel soorten koek te koop variërend van kruidkoek, anijskoek, snipperkoek, sucadekoek, gerstekoek, krentenkoek, rozijnenkoek, mangelkoek, confijtekoek en hylikmakers tot benistekoek, keuningskoek, stroopkoek, heuningkoek, boterkoek, bagijnenkoek, claeskoek, kerskoek, jaepjeskoek, fontein-koek enz. enz.
Zowel in Zeeland als in Groningen waren de Sint-Nicolaasmannen geliefd. Ze werden gebakken van een flink stuk deeg en versierd met een dik opgelegd kruis en groene zijden lintjes. Ze stonden bekend onder verschillende benamingen zoals de Stevenman uit het zuiden ( ook wel boekman, wekkeman of ziepjesprengert genoemd) , de Zeeuwse deegventjes en de Groningse stoetenkerels.
Kruskeboltje
In Friesland was het vroeger op veel plaatsen de gewoonte met Sinterklaas en soms ook met Kerstmis kruskeboltjes te bakken, zowel met als zonder krenten. Er waren veel gezinnen die zich met Sinterklaastijd geen dure taaitaai of speculaaspoppen konden veroorloven. De kinderen van deze arme gezinnen werden dan verrast met kruskeboltjes of kruisbollen. Deze waren voor de ouders wel betaalbaar. Dit gebruik kwam veel voor in Woudsend in de zuidwesthoek van Friesland. Elders in Friesland, vooral in Bolsward, werden kruskeboltjes met name gegeten tijdens een begrafenismaal. In Gaasterland komt men kruskeboltjes nog wel tegen in de vorm als krentenbroodjes.
Handjesames
In de provincie Noord-Holland kende men de handjesames: platte krentenbollen waar vijf sneetjes in werden gemaakt, die werden samengevouwen. Deze bollen werden gemaakt van een gewoon beschuitdeegje met wat krenten erdoor en was vrij luchtig van aard. De handjesames waren vooral bedoeld voor diegenen die zich geen taaipop of speculaaspop konden veroorloven maar toch iets voor de kinderen wilden kopen ter gelegenheid van Sinterklaas.
Mikkeman
Rond Sinterklaas werden in Brabant jaarlijks duizenden mikmannen of mikkemannen gebakken. Dit was een goed voorbeeld van een met gist bereid gebak met afbeeldingen van mensen of dieren.
Sint Nicolaasjuffer
De Sint Nicolaasjuffer is een folklorebrood uit het Limburgse Horst. De juffer werd uitgebeeld met een kind op de arm en met een gevlochten stropdas.
Steven
Met Sint Nicolaas schenkt men elkaar in Limburg wel eens een steven, een Sinterklaaspop van fijn stoetdeeg. Een Stevensman is een toonbeeld van plompheid, bereid uit fijn meel met veel krenten en rozijnen. De afmetingen van een stevensman variëerden nogal. Soms was hij wel een meter lang. Eigenaardig is dat een steven altijd bij het hoofd werd aangesneden, terwijl men gelijktijdig zijn vonnis opzei:
Steve, wie lang zals te leve?
Hondert jaar en einen dag
Kip, kap, de kop eraf.
Een stevensman met een kleine bezem in de armen gekneld noemt men in Limburg een ziepesjprengert. Meestal heeft de stevensman een aarden pijp in de mond. In Roermond spreekt men van wekkeman en in Reuver van boekman of brinkman. Ook in Zeeland kent men Sinterklaaspoppen van stoetdeeg. Vroeger werden deze poppen deegventen genoemd en in herbergen verloot.
Spinwijf
In Bergambacht werden uit brooddeeg met krenten zogenoemde ‘spinwijven’’ gebakken. De spinwijven waren voorstellingen van een vrouw achter een spinnewiel, een afbeelding die we regelmatig op koekplanken terugvinden. De spinwijven werden in dit dorp op Sinterklaasmiddag warm gegeten nadat ze eerst doormidden gesneden waren en met boter besmeerd.
Het dammelen van Zeeuwse peperbollendeeg
De heer P. G. Rotte schreef in vroeger jaren veelvuldig over lokale tradities en mijmerde in een artikel in Bakkerswereld van 1992 over de Zeeuwse peperbollen die zijn vader vroeger maakte:
‘Het deegmaken voor de peperbollen was een waar ritueel. Mijn goede vader kookte eerst een grote ketel vol met bruine stroop. Inmiddels werd de roggebloem afgewogen, gezeefd (ja, dat moest heel nauwkeurig gebeuren, want er mochten geen kluitjes in de bloem blijven), de kruiden, anijszaad, werden erbij gedaan en als dan de stroop aan het koken toe was, werd de hete bruine vloeistof bij de bloem gegoten, waarbij zichtbaar gevaarlijke dampen ontsnapten.
Daarna werden roggebloem, kruiden en hete stroop heel snel met een houten schop door elkaar gewerkt. Met de handen ging dat niet, want het pré-deeg was nog veel te heet. Als het wat was afgekoeld, kon er meer met de hand gedaan worden … en met de voeten. Als kleine jongens moesten we ‘dammelen’, net zolang tot het peperbollendeeg verder afgewekt kon worden. Als de volgende dag het deeg koud was, moest er weer gekneed en gedammeld worden: de bakpoeders moesten erdoor, waarna het deeg tot strengels werd gerold en in stukjes gesneden. En dan bakken. Peperbollen moesten zacht taai worden. Als ze even te lang bakten, dan waren ze bikkelhard.’
23 augustus 2017 | 14:27
24 augustus 2017 | 02:40
27 december 2019 | 16:49