Speculaas
Koekprenten
Speculaasjes, in grote en kleine maten, werden eeuwenlang met behulp van koekplanken of ‘prenten’, zoals ze in vakjargon heten, vervaardigd.
Vermoedelijk werden de eerste prenten al in de Middeleeuwen gesneden. De oudst bekende plank in Nederland dateert echter van omstreeks 1600.
Het snijden van koekprenten is een vorm van volkskunst die zijn bloeiperiode kende in de 17e en 18e eeuw maar helaas verdwenen onder invloed van modernisering en mechanisering.
De oorsprong van het woord ‘speculaas’ is waarschijnlijkheid wel te danken aan de koekplank. Het is aannemelijk dat het woord afkomstig is van het Latijnse ‘speculum’ wat spiegelbeeld betekent. De speculaasvorm is daarmee niet alleen een afbeelding van de prent maar vooral ook een afbeelding van de alledaagse werkelijkheid. Ze werden gesneden uit vruchtbomenhout ò f door de bakker zelf, òf door schrijnwerkers, rondreizende marskramers en een ieder die het houtbewerken in de vingers had. Zo verdienden zij een centje bij maar er waren her end er ook professionele snijders. Zo vinden we in het gemeente - archief van Amsterdam anno 1626 een vermelding van ene Jan Jansz. van beroep vormsnijder. Als voorbeelden voor de afbeeldingen werden o.a. de bekende centsprenten gebruikt. Een goede vormsnijder beschikte ook over eigen modellenboeken.
Er waren kleine planken met meerdere afbeeldingen, de zogeheten rijtjesplanken die ook voor suikerwerk werden gebruikt. Deze vond men voornamelijk in de gewone broodbakkerswinkels als gereedschap. Volgens gilde - voorschriften mochten de echt grote prenten alleen gebruikt worden door de koek - en banketbakkers. Toen na de Franse Tijd in 1796 de gilden werden opgeheven verdween dit onderscheid.
Bonte parade van koekplanken
In een tijd waarin kranten en nieuwsbladen geen gemeengoed waren gaven koekprenten een beeld van ontwikkelingen op politiek, technisch en religieus gebied. De eerste zeilschepen, raderboten en stoomlocomotieven werden in hout vastgelegd maar ook de wapens waarmee ‘onze jongens’ ter land of ter zee te strijde trokken.
Scènes uit het dagelijks leven waren uitermate populair, variërend van molens en bloemenmanden tot ruiters te paard, de slacht, koeien, varkens, katten en honden, vrouwen aan het spinnewiel en ga zo maar door. Een bonte parade aan afbeeldingen met daarin vaak symbolische verwijzingen, soms met een erotische lading. Denk alleen al aan de prent met daarop een vrouw op een ladder appels plukkend uit een boom. Onderaan de ladder staat een man met als bijschrift ‘sij is rijp’.
Ook illustraties van jagers, vissers en schoorsteenvegers kenden seksuele connotaties.
Sint Nicolaasoproer
Meer onschuldige verwijzingen waren o.a. het hert als symbool voor een gezond en lang leven, de hond als bewijs van trouw, de leeuw als teken van waakzaamheid. Een bloem of een vogel was een vrouwelijk symbool bij uitstek.
Heiligen als Sint Nicolaas werden tot de Reformatie veelvuldig gebakken als speculaasprent. Het verbod door de protestantse overheid echter om nog langer rooms katholieke heiligen af te beelden, ook al was het maar in koekvorm, was echter zeer tegen het zere been van het volk. Het leidde in Amsterdam zelfs tot een heus Sint Nicolaasoproer omdat de geliefde Sinterklaasmarkten van overheidswege moesten worden gestaakt. Het volk won, Sint Nicolaas overleefde de Beeldenstorm in koekvorm en de Sinterklaasmarkten bleven nog tot ver in de 19e eeuw een bekende en gewaardeerde uitgaansmogelijkheid.
Symboliek op prenten
Koek- en speculaasplanken worden ook prenten genoemd. In een tijd waarin de krant nog geen gemeengoed was, gaf men op prenten het leven van alledag weer.
In voorchristelijke tijden waren het de offersymbolen die werden uitgesneden. Na de kerstening verschenen heiligen op de prenten, waaronder de populaire Sint Nicolaas.
Na de Reformatie werd het verboden heiligen af te beelden.
Trouw en eer
De leeuw staat voor waakzaamheid en trots. Een hert stond symbool voor een gezond en lang leven. Een bloem of een vogel gold als vrouwelijk symbool bij uitstek.
Verhalen en legenden
Tijdens de donkere avonden vertelde men elkaar graag verhalen bij het openhaardvuur. Het verhaal van de vier Heemskinderen was populair.
Politiek
Op prenten zien we soms de politieke ontwikkelingen weergegeven. Stadhouders en koningen werden derhalve met regelmaat in speculaasdeeg afgedrukt. Met deze prent liet de bakker zijn politieke voorkeur zien tijdens de Patriottentijd.
Strijdmacht
In een tijd waarin de politieke ontwikkelingen elkaar snel opvolgden en de landsgrenzen met regelmaat verdedigd moesten worden, waren de strijdkrachten populair.
Voertuigen
Iedere nieuwe uitvinding was het waard om uitgesneden te worden in vruchtbomenhout. Steeds sneller, steeds harder ging het. De mensen in de straat vergaapten zich aan de eerste diligence en de eerste stoomtrein.
Muzikanten
Muziek maakt het leven wat aangenamer. Muzikanten werden met graagte verwelkomd in de steden en op het platteland. Ook marsmuziek behoorde tot de meest geliefde klanken.
18 februari 2018 | 22:17
24 april 2018 | 21:09