Geboorte
Hongersnood of vruchtbaarheidssymbool?
Er bestaan tal van verhalen over de oorsprong van beschuit met muisjes. Wijlen bakker annex auteur Martin Mooren uit het Limburgse Susteren wist enkele van deze legenden nader te benoemen: ‘Bij de doop van een pasgeboren kind at men biscuits en strooide men graankorrels voor de peter en de meter, die het kind droegen. Op een kwade dag brak er weer eens hongersnood uit en werd het strooien van graankorrels prompt verboden. Men vond het echter toch wel jammer om een traditie verloren te laten gaan en daarom deden de bakkers een laagje suiker om de anijskorrels, die ze hadden en die wel erg goedkoop waren, en die werden voor het kind neergestrooid. De betekenis van de folklore moet waarschijnlijk gezocht worden in het bijgeloof om het kind te behoeden voor hongersnood.´
Een tweede versie van Mooren luidde als volgt: ‘De traditie om bij een geboorte beschuit met muisjes te geven stamt uit het hongerjaar 1407. Door de oorlog kwam de toen peperdure rietsuiker “op de bon”. In plaats van rietsuiker werden de “muizenkeuteltjes” gemaakt van anijszaad en suiker, gekleurd met rode bieten.‘ Uit de vele knipsels die Mooren bewaarde stamt een derde versie: de traditionele geboortetraktatie stamt uit tijden dat beschuit een luxe lekkernij was die alleen bij feestelijke gelegenheden werd gegeten door de beter gesitueerden. Het armere deel van de bevolking serveerde nog tot in de 19e eeuw bij een geboorte wittebrood met boter en suiker. De muisjes bestaan uit anijszaadjes met een suikerlaagje. Bij de geboorte van een meisje werden de beschuiten bestrooid met roze muisjes, bij een jongetje met witte. De suikertjes werden muisjes genoemd, omdat de anijszaadjes met de nog aanhangende steeltjes doen denken aan een muisje met een staartje. En iemand verzon daarbij, dat muizen, gezien hun razendsnelle voortplantingssysteem, werden beschouwd als een vruchtbaarheidssymbool. Een niet verder toegelichte hypothese is afkomstig van auteur J.L. de Jager. Hij schrijft dat buurkinderen werden getracteerd op gesuikerde boterhammen ('kindermanstik'), ‘waaruit later de beschuit met muisjes is voortgekomen’.
Allerhande soorten muisjes
De anijs in de muisjes werd van oud als middel tegen krampjes aanbevolen. Vandaar dat de kraamvrouw ook zelf ruim haar deel van de muisjestraktatie kreeg. In de loop der eeuwen hebben zich tal van variaties op het gebied van de suikermuisjes voorgedaan.
Dr. C. Catharina van de Graft schreef in 1961: ‘In Noord-Nederland eet men nog algemeen bij de geboorte beschuit met muisjes, voor de meisjes met roze, voor de jongens met grovere witte. Te Weert at men die muisjes vroeger bij het doopmaal op krentenbollen. Maar er is ook een enkele plaats in ons land, nl. Marken, waar men nooit muisjes heeft gekend. De muisjes heten door het kindje te zijn meegebracht. Hetzelfde geloven de Vlaamse kinderen van de doopsuiker, die bij hen na het doopfeest te grabbel wordt gegooid of in de buurt rondgebracht.’ Wanneer er bij geboorte op beschuit getrakteerd werd, werd deze niet altíjd met muisjes belegd. Er waren plaatsen waar suiker als beleg diende. In Tjerkwerd gebruikte men muisjes als beleg bij de geboorte van een meisje en suiker bij geboorte van een jongen. In Bakhuizen, Workum en Menaldum kende men alleen suiker als beleg. In de provincies Groningen en Drenthe waren beide soorten beleg bekend. In het westen maakte men in enkele plaatsen onderscheid tussen gladde muisjes bij de geboorte van een jongen en gekartelde muisjes bij geboorte van een meisje. Bijna altijd werden naast de gezinsleden de buurkinderen en het bezoek dan op muisjes getrakteerd.
Roggekorrels
Volgens folklorist Nannings stammen de anijsmuisjes die men op de beschuit pleegt te strooien af van een oud Duits gebruik. Tijdens de dooptocht naar de kerk werd volgens hem de pasgeborene, bij wijze van een symbolische vruchtbaarheidsregen, bestrooid werd met roggekorrels. Deze roggekorrels zijn later vervangen door de muisjes, die in vorm wel wat weg hebben van de roggekorrel.
Kinnekeskak
In Vlaanderen vond D.J. van der Ven verhalen over het gebruik dat vroeger de baker in de luiers van het Kerstkindje suikerbonen verborg en de kleuters wijsmaakte dat het kindeke die gepoept of gekakt had. Vandaar de benaming “kinnekeskak” voor de traktatie die lijkt op onze Nederland se muisjes. ‘Maar toen we nog minder preuts waren in de dagen van Brederode, noemden we ze in Amsterdam ook nog frank en vrij muizenkeuteltjes’, aldus Van der Ven. Een variant werd lange tijd in ere gehouden in Venlo. Daar vergezelden peter en meter de baker met het kind naar de Sint Martinuskerk. Na afloop van de doopplechtigheid werd er altijd een koffietafel geserveerd waarop er ook “sokkerboeëne” en “sokkerkörrekes” werden gepresenteerd, die, naar het heette, een product waren van het “niej kiendje”.
Beschuit voor de hele bevolking
In haar boek ‘De krentenwegge. Een bijzonder brood bij geboorten’ heeft Jozien Jobse – Van Putten uitgebreid onderzoek de het gebruik van beschuit met muisjes in Nederland. Daarbij heeft zij volop gebruik gemaakt van info van Nederlands (oud-) bakkers en van vragenlijsten van het P.J. Meertens-Instituur. ‘Uit de bestudering van die vragen is gebleken, dat het eten van beschuit bij een geboorte aan het begin van deze eeuw (20e eeuw) in alle delen van het land en onder alle lagen van de bevolking bekend was. In streken waar ook andere bakwaren (zoals krentenbrood) bij een geboorte voorkwamen, was het eten van beschuit echter minder algemeen. Muisjes op beschuit waren overigens nog lang niet overal het meest gangbaar. Vooral in Groningen en Friesland, maar bijvoorbeeld ook in Drenthe en Zeeland, was het gebruik van suiker bij geboorten heel geliefd op beschuit. Suiker was aan het begin van de twintigste eeuw voor velen nog vrijwel onbetaalbaar. In het verleden was suiker altijd een luxeprodukt geweest. Hierdoor had suikergoed in de vorm van bonen of van wikkelbaby's altijd als een geliefde geboortetraktatie kunnen fungeren.'
Bietsuiker
‘Pas sinds de oprichting van de bietsuikerfabrieken kwam suiker geleidelijk binnen het bereik van bredere lagen van de bevolking. Eer ze echter gemeengoed voor iedereen was geworden, is er nog een hele tijd verstreken. Pas in de loop van deze eeuw (20e eeuw), maar vooral na de tweede wereldoorlog, heeft de gewoonte om beschuit met muisjes te eten zich in het hele land sterk verbreid. In dit verband melden informanten soms spontaan, dat de onderwijzer hen er als kind op school op getrakteerd had, toen er bij hem een zoon of dochter was geboren. Ook schreef men soms, dat er op school beschuit met muisjes uitgedeeld was bij een geboorte in het koninklijk huis. Dit verklaart waarom beschuit met muisjes in Oost-Nederland (waar krentenbrood bij geboorten meer gangbaar was) soms geassocieerd werd met school en/of met kinderen, zoals de volgende mededeling uit Gramsbergen (Ov.) laat zien: "Kinderen beschuit met muisjes. Thuis niet; alleen op school bij geboorte in gezin schoolhoofd."'
Beschuit met suiker
‘Historisch gezien bestaat het gebruik om op beschuit met muisjes te trakteren nog niet zo lang. Wel at men (…) in het verleden bij een geboorte soms suiker (in plaats van muisjes) op een witte boterham of op een beschuit. Zowel wittebrood, beschuit, als suiker waren vroeger luxe produkten, die als lekkernij werden ervaren; daardoor konden ze aan diverse gelegenheden een feestelijk tintje geven. Niet alleen de verspreiding van beschuit met suiker over het land aan het begin van deze eeuw, maar ook gegevens uit de literatuur wijzen erop, dat zowel het eten van een witte boterham als van beschuit bij geboorten van oudere datum is. In een zeventiende-eeuwse klucht geeft een kraamvrouw haar meid opdracht ter gelegenheid van een geboorte gesuikerde 'spouwertjes' op de markt te gaan kopen. Eerder zagen we al, dat beschuit vaak deel uitmaakte van de 'goeë dinge', die de kraamvrouw kreeg, en net als bij de krentenwegge kreeg de schenker er vaak een aantal van mee terug naar huis. Omdat beschuit altijd een gekocht produkt geweest is, behoorde het in het verleden op het platteland niet tot de alledaagse voedingsmiddelen, maar tot de wat luxere bakwaren die bij meerdere feestelijke gelegenheden als traktatie dienst deden. Dat beschuit tegenwoordig bij geboorten populariteit geniet, is historisch gezien dus niet vreemd. De combinatie ' beschuit met muisjes' is echter minder traditioneel.’
De Ruijter
In 1904 komen we wel koek met muisjes tegen. Maar ook toen moet beschuit met muisjes al bekend zijn geweest, want bij de geboorte van Juliana in 1909 werden ze volop gegeten. Ook muisjes hadden vroeger een functie bij geboorten, maar op een andere manier dan nu, en bovendien waren het andere dan tegenwoordig. De muisjes die wij kennen, zijn industrieel vervaardigd, wat betekent dat ze pas massaal te koop zijn sinds het industriële tijdperk is ingetreden. Voordien bestond er echter wel iets wat erop leek. Het was De Ruyter die 'onze' muisjes uit de bakkerij geleidelijk omvormde in zijn succesvolle muisjesfabriek voor harde en gestampte muisjes. Evenals zijn leermeester uit Utrecht haakte deze De Ruijter op vorstelijke geboorten in, niet alleen door oranje muisjes te produceren, maar deze ook, vergezeld van veel publiciteit, aan het vorstenhuis cadeau te doen. Het is dan ook zeer wel denkbaar, dat de muisjes door het hele land heen de suiker op de beschuit hebben verdrongen, doordat de schoolkinderen bij de geboorte van een prinses op beschuit met muisjes werden getrakteerd.
Bronnen bij dit artikel
Auteurs niet bekend: Krantenknipsels Mooren
Boeknr. 8329, collectie Nederlands Bakkerijmuseum
Graft, dr. C. Catharina van de: Gelegenheidsbrood in het Nederlandse huisgezin
Volkskunde 62e jg. Nieuwe Reeks 20e jg. no. 1 1961
Jager, J.L. de: Volksgebruiken in Nederland. Een nieuwe kijk op tradities
Het Spectrum, Utrecht/ Antwerpen 1981
Jobse-van Putten, Jozien et al.: De krentenwegge. Een bijzonder brood bij geboorten
Amsterdam 1992
Nannings, J.H.: Brood- en gebakvormen en hunne beteekenis in de folklore
Schröder, Kick: Weet u waar de Limburgse vlaai van afstamt?
De Nieuwe Limburger 22 november 1969
Ven, D.J. van der: Nederlandse muisjes en Belgische doopsuiker
15 mei 2013 | 20:21