Sinterklaas (5 december)
Banketletters, chocoladeletters, letters van suikergoed of marsepein: jaarlijks gaan er tienduizenden over de toonbank als de Goedheiligman weer in het land is. De toepassing van letters als snoepgoed, of breder, als voedingsmiddel is al ongeveer tweeduizend jaar oud en bezat een flinke portie educatieve waarde. Al in het antieke Rome werd het alfabet aangeleerd door het eten van letterkoeken. Deze snoeplettermethode is waarschijnlijk ook bedoeld door Horatius toen hij schreef over ‘somtijds vriendelijke leermeesters die met lekkernijen kinderen plezier deden, opdat zij graag het alfabet zouden leren’. Het eten van letters zou ook een traditie zijn gedurende de Middeleeuwen. Op kloosterscholen kregen de leerlingen schrijfles met behulp van losse letters, gemaakt van brood. Wie een letter mooi kon naschrijven mocht 'em als beloning opeten.
Ouderwetse 'opzettertjes'
Het is niet bekend hoeveel kinderen hun eerste letterkennis hebben verworven door het oppeuzelen van banket- en chocoladeletters maar het moeten er velen zijn geweest. De ouderen onder ons zullen zich ongetwijfeld nog de vermicelli-letters en opzettertjes van biscuit herinneren. Laatstgenoemde biscuitlettertjes werden nog minstens tot in de jaren ’70 verkocht. De in Nederland uitermate bekende ABC–haneboeken zouden ook wel eens binnen deze methodiek kunnen passen zeker ook gezien de letter B: B is de bakker, die bakt voor ons het brood. In het Duitse Würtemberg werden tot aan de Tweede Wereldoorlog drie letters van het ABC in de pap meegekookt om de kinderen ‘Lernkräftig’ te maken. Iets dergelijks vond ook plaats in Baden waar het meekoken van vermicelliletters een volksgebruik was. Op Sicilië werd een ‘abizzé’ bij het pasgeboren kind in de wieg gelegd om mogelijke studiebollen te stimuleren. Ook in Frankrijk kon men de pedagogische rol van letterkoeken waarderen zoals blijkt uit een geschrift uit 1886 en ook in Engeland worden meerdere malen koekletter – eters vermeld. In het boek ‘The vicar of Wakefield’ van Oliver Goldsmith lezen we: “Mr. Burchill bracht voor elk van mijn kleintjes een stuiver peperkoek mee. Mijn vrouw beloofde het voor hen te bewaren en het hun letter voor letter te geven.”
Ontbijt met lettergebak
Het Groninger Museum is in het bezit van een schilderij van Peter Binoit van omstreeks 1620 dat is getiteld “Het ontbijt met lettergebak”. Te midden van kleine en grotere bruin- en witgekleurde suikerstaafjes en – balletjes liggen de initialen van de schilder, P en B, gemaakt van suikerwerk. Dat was meer dan 150 jaar eerder dan de vermelding van suikerletters in het boek ‘Volkoomen Neerlandsch Kookkunstig Woordenboek, voorgesteld in de Friesche Keukenmeid’ uit 1797. Schrijfster Catharina Zierikhoven beschrijft daarin tot letters gevormde bakwaren en maakt daarbij onderscheid tussen rode en witte letters, banketletters en letterkoeken. Ook van fondant, marsepein en andere zoetwaren worden letters vervaardigd. In de 18e eeuw vinden we overigens meerdere vermeldingen van lettergebak zoals de biscuitletters in Frankrijk en de marsepeinen letters uit Leipzig.
Russisch brood
Alle eerder vermelde zoetwaren moeten onderscheiden worden van het zogenoemde Russisch brood, bestaande uit een niet te taai gebakken deeg in lettervorm. Met behulp van een spuitzak werden de letters gevormd naar het antiqua lettertype uit de Oudheid. Dit was gemakkelijker te modelleren dat de modernere gotische letters. Vooral kinderen vermaakten zich eeuwenlang met letters van Russisch brood. Dat de educatieve snoepletters langzamerhand met het Sinterklaasfeest zijn vergroeid is op zich niet vreemd als men bedenkt dat het kinderfeest ook vaak een educatief en corrigerend element in zich droeg onder door Zwarte Piet te associëren met een zak en een roe.
Letters van korstdeeg
Meer dan 100 jaar geleden werden er al banketletters bereid, maar toen wist men nog maar weinig af van het feit dat diverse bestanddelen van de receptuur met elkaar in evenwicht moesten zijn om een goed smakend gebak te verkrijgen. Vakmensen, die destijds de receptuur samenstelden, deden dat op hun gevoel, vaak met goed resultaat. Claude Lorraine, die beschouwd wordt als de uitvinder van het bladerdeeg – de basis van de banketletter-, ontdekte dat bij toeval. Claude, pasteibakker, was vergeten de boter in het deeg te verwerken. Om alsnog tot een goed product te komen, vouwde hij de boter in het deeg, vouwde het weer dubbel enz. totdat de boter niet meer te zien was. Tot zijn verbazing verkreeg hij een veel brosser en luchtiger product dan hij gewend was. Samen met amandelspijs als vulling is dit korstdeeg nog steeds een lekkernij.
De eerste banketletters zouden volgens Frits Booy in zijn boek 'Sint Nicolaas van A tot Z' dienst hebben gedaan tijdens vroegere Sinterklaasfeesten. Cadeaus voor kinderen werden onder een laken verstopt en daarop kwam de beginletter van de naam van het kind te liggen. In de loop der eeuwen is de letter zoeter geworden. Als variant op de brood- en banketletter werden ruim een eeuw geleden de eerste chocoladeletters gemaakt.
Macaronletters
In Limburg en met name in Venlo en omgeving bakte men op hoogtijdagen de Amandelmacaronletters. Deze staken in veel gevallen zelfs de boterletters naar de kroon.
22 augustus 2014 | 09:14